बाल्यकालको दशैं (संस्मरण) :- भण्डारी खहरे

बाल्यकालको दशैं

हुन त म त्यस्तो दाह्री कपाल फुलेर सेतै भएको, ख्वांग-ख्वांग खोकिरहने, रोकि-रोकी बोलिरहने बुढो मान्छे त होइन, जसले ७०/८० बर्ष पहिलाको अनौठो दशैंको कथा सुनाओस l

तथापि मेरो दशैं फरक थियो र अहिलेको सन्दर्भमा “बिशेस” पनि हुन्थ्यो l किनभने दशैं आउदा एक्लै आउदैनथ्यो l दशैंमा विदेशबाट आफन्तको लर्को आउथ्यो, नयाँ लुगा आउंथ्यो, केहि कलर र ब्रसको पाहुर आउथ्यो, चकलेट र कमिक्सको किताब आउथ्यो, अनि ति सबैसंग अत्तर र नरिवलको तेलको बासना, नयाँ रेडियो वा टेपरिकर्डर आउथ्यो l आउथे, हरिदेबी कोइराला, बम बहादुर कार्की र पुरुसोत्तम न्यौपानेका गीतका क्यासेटहरु l

त्यत्ति मात्रै होइन, गाउँमा “अच्छा”, “लेकिन”, “क्यानाम”, “हाँ जी” जस्ता लवज आउथे l अजरुद्दीन, बिनोद काम्ले र सचिनका ब्याटिंगका कुरा आउथे l अक्षय खन्ना, जया बादुरी, अमिताभ बच्चनका फिल्मका कथा, एक्सन र डाइलग आउंथे l

गज्जबको हुन्थ्यो दशैं l

दशैंमा यत्ति मात्रै होइन, मासु खाने दिन आउथ्यो l बाहुनको घरमा जन्मेपछी कम्तिमा टन्न मासु खान कि त भाक्कल गरेको हुनुपर्थ्यो, कि त कुल पुजामा मावल (मामाघर) गा’को हुनुपर्थ्यो, कि त दशैं आउनु पर्थ्यो l नत्र मासु खाने भनेको आफ्नै नङ टोक्दा नङसंगै आउने मासुको टुक्रा वा चिनीमा परेको कमिलो मात्र हुन्थ्यो l

दशैँ आउदा कि बुवा आफै आउनु हुन्थ्यो विदेशबाट, कि त एउटा चिठी र केहि थान कपडा आउथे तर अचम्म, कपडा कहिले पनि ठिक्क साइजका आउदैन थिए l कहिले साना कपडा आउथे, किनकि बुवा एक बर्ष अघि बिदेस जाँदा हामी सानै हुन्थ्यो र बुवाले त्यहि अनुमान गर्नुहुन्थ्यो l कि त ठुला कपडा आउथे, किनकि बुवालाई लाग्थ्यो, हामी ठुला भैसक्यौ होला तर हामी खासै बढेका हुदैन थियौं, त्यसैले कपडा ठुला हुन्थे l तर ती कपडा सिर्फ कपडा भएर आउदैन थिए, बुवाको माया भएर आउथे, अँगालो भएर आउंथे, सम्झना भएर, सपना भएर र खुसी भएर आउथे, त्यसैले हामी जतनले लगाउथ्यौं र गाउँभरी उफ्री-उफ्री देखाउंदै हिड्थ्यौं l

तर, तर कहिलेकाही अचम्म हुन्थ्यो,  बुवाको चिठीमा “अहिले कपडाको कम्पनी बन्द भएको” खबर पनि आउथ्यो l त्यो खबरले हाम्रो लागि दशैंको खुसीको मुहान पनि बन्द हुन्थ्यो, हामी सुख्खा टारी खेत जस्ता ओंठ लिएर डुल्थ्यौं l अरुका नयाँ कपडाका चित्र कत्ति चहकिला भएर आँखामा गड्थे, चोक र चौतारोको बाटो दुस्मन हुन्थ्यो l छिमेकको आफ्नै साथी (जसले नयाँ कपडा पाएकोछ) पराई जस्तो लाग्थ्यो l

तर जहिले बुवाको चिठीमा “कपडाको पसल बन्द भएको” खबर आउथ्यो, त्यो बेला पैसा छाप्ने मेसिनले भने दिनरात काम गरिरहेको हुन्थ्यो होला शायद, नयाँ सर-सर बज्ने भा.रु. आउथे र नजिकैको बजारमा आमा जानुहुन्थ्यो र टिसर्ट, पाइन्ट र जुत्ता किनिदिनु हुन्थ्यो l अहिले पनि सम्झिन्छु, म ४/५ वर्षको थिएँ होला, त्यतिबेला करिब ५ सय पर्ने (एकदमै महँगो) बत्ति बल्ने र चुइचुइ कराउने जुत्ता, Made in Thailand लेखेको ६ सयको टिसर्ट, अनि विदेशबाटै आएको Timex कम्पनी को गोल्डेन कलरको घडी l साह्रै मन परेका थिए l

अहिले कपडा किन्न दशैं आउन पर्छ भन्ने छैन l त्यतिबेला पनि दशैं बाहेकमा कपडा नकिनिएका होइनन् तर दशैं आउदा नयाँ कपडा अनिबार्य नै हुन्थ्यो l मावल (मामाघर) जाँदा होस् वा तिजको डाँडामा (मेला हेर्न) जाँदा नयाँ कपडाको बिशेस महत्व हुन्थ्यो l

दशैं आउँदा केहि दिन अघि कपडा सिलाउने मेसिन सहित दमाई दाई आउनुहुन्थ्यो l उहाँ हाम्रो बालीघरे (पैसा दिन नपर्ने, बार्षिक रुपमा अन्नबाली दिनुपर्ने) हुनुहुथ्यो l  घरको पिंढीमा आएर बस्नुहुथ्यो l “ल  च्या खान परो है l” हजुरआमा तिर हेरेर भन्दै मेसिन बिसाउनु हुन्थ्यो l

तर उहाँ कहिल्यै पनि हामीले भनेको दिनमा आउनुहुन्थ्यो l आउछु भन्नुहुन्थ्यो तर झुट बोल्नुहुन्थ्यो l उहाँ आउछु भनेको दिनमा कम्तिमा १५ दिन जोड्नुपर्थ्यो l शायद उहाँले जानुपर्ने थुप्रै घर हुन्थेहोला तर उहाँ सहि नबोलेकोमा दुख लाग्थ्यो l

उहाँलाई बस्नलाई पिढीमा काम्लो र गुन्द्री बिछ्याइन्थ्यो l  हामी केटाकेटी खुसीले झुम्मिन्थ्यो l कट-कट गर्दै बज्ने मेसिन, हातले घुमाउन मिल्ने ह्यान्डल, मेसिनको माथि नाच्ने धागो र टाउकोको टोपीमा घुसारेको सियो र खरी अनि धारिलो कैची l

हामीलाई हेर्न रहर लाग्थ्यो l तर हामीले नजिक गएको हजुरआमाले जाती मान्नुहुन्नथ्यो l छोइयो भने “छिटो वा सुनपानी” छर्किनु हुन्थ्यो l

मेरो मन भने चसक्क दुख्थ्यो l हामी जस्तै मानिससंग छोइदा पनि चोखो हुनुपर्ने? हाम्रै बुवाको उमेरका उहाँलाई, सबैले तिमी भन्थे, तर “म आफु भन्दा ठुलालाई सम्मान गरेर बोल्नुपर्छ” भन्ने सुन्दै हुर्केको मान्छे, उहाँ कसरी सम्मानयोग्य हुनुभएन l कौतुहल हुन्थें र लुकीलुकी छुन्थे l चिया पनि खुसुक्क उहाँ बसेको गुन्द्रीमा छोएर खान्थें l सकेसम्म उहाँलाई छोएर खान पाए आफुलाई ठुलो सम्झिन्थे l छुवाछुत गलत वा ठिक थाहा थिएन तर हामी जस्तै मानिसलाई गरिएको भेदभाव मन पर्दैनथ्यो l 

दशैँमा दुर्गाको मन्दिरमा पुजा हुन्थ्यो l एकादशीमा सराएँ खेल्थे l सराएँ (दुर्गा मन्दिरका हतियार वा राजाहरुका हतियारलाई बिशेस रुपमा सजाएर नचाउदै प्रदर्शन गरिने खेल) खेल्दा झगडा पनि हुन्थ्यो l हामी साना केटाकेटी घाम नअस्ताउदै घर पुग्थ्यौं l

बाटोमा निधारमा रातो टिका लगाएर हिड्ने मानिसको घुइचो हुन्थ्यो l दशैंको दिनमा साँझ पख मात्र गाडी चल्थ्यो l साना-साना नानीहरु पनि मावल जान पाएको खुसीमा लमक-लमक अगाडी हिंडिरहेका देखिन्थे l नयाँ दुलाहा-दुलहीहरु, बिदेशबाट आएका हिड्न अफ्ठ्यारो भएका लाहुरेहरु, बाटोमा प्रशस्तै देखिन्थे l घरघरमा तास खेल्ने मान्छेहरु पनि हुन्थे l आफ्नै बुवा, दाई, भाईसंगै मिलेर तास खेल्थे l गफगाफ गर्दै, रमाइला जोकहरु सुनाउदै तास खेल्दा हामी भने जितौरो (खेल जितेपछि खुशीले बाँडीने पैसा) पाउने आशामा हुन्थ्यौं l जसले जितौरो दिन्छ जस्तो लाग्थ्यो, उसैले जितोस् भन्ने कामना गर्थ्यौं तर आफुले आशा गरेको मान्छेले हार्यो भने मन चसक्क दुख्थ्यो l नमज्जा लाग्थ्यो l तर जुवातास खेल्नु राम्रो जस्तो भने लागेन l सानो बेला खोलाको किनार, झाडीको बीचमा खुम्चिएर कच्याककुचुक भएका तासहरू जम्मा पारेर तास नखेलेको पनि होइन तर त्यहाँ रमाइलो महसुस भएन l त्यो गलत थियो भन्ने नै लाग्यो l 

  

दशैँमा जब टिका थापेर दक्षिणा पाउने बेला हुन्थ्यो, मन अमिलो पनि हुन्थ्यो l सबै केटी मान्छेले दक्षिणा पाउथे l हामी केटाहरु भने चामलका सिता निधारमा थोपरेर फलफुल तोक्दै बुढाबुढीलाई ढोग दिंदै हिड्नुपर्ने l कुनै पर्व, पूजा आदिमा केटीहरुले मात्र दक्षिणा पाउने चलनले गर्दा “म पनि केटी भएर जन्मिनु पर्ने” भन्ने सोच्थेँ l शायद त्यो दुख आमाले बुझ्नुहुन्थ्यो होला, बहिनीहरुले जम्मा गरेको जती पैसा खुसुक्क दिनुहुन्थ्यो l घरमा हुँदा दशैंमा पैसा नपाइने भएकोले सकेसम्म मावल जान मन लाग्थ्यो किनकि मावलामा यो नियम लागु हुन्नथ्यो l तर पछी मात्र बुझें, ठुलामान्छेको आशिर्वादको मुल्य l सम्मानको मूल्य l 

दशैं पैसा र मासुको पर्वमात्र होइन l यो त सबै आफन्तलाई भेटघाट गराउने, ठुलाबडाको हातबाट आशिर्वाद र सद्भाब लिने पर्व पनि हो l

बिस्तारै ठुलो हुन थाल्यौं, मन्द-मन्द चलेको बतासमा चंगा उडाउनुको रमाइलो बिशेस हुन्थ्यो l कुनै-कुनै दाईहरु चंगाका “डन” नै थिए l सिसा टुक्रा पारेर पिठोमा भिजाई धागोमा लगाउथे र सबैका चंगा चेट पारिदिन्थे l सकेसम्म हामी उनीहरु नभएको ठाउँ तिर गएर खेल्थ्यौं तर आकाशको कता कुनाबाट उनीहरुको चंगा “बाघ” बनेर हाम्रो आकाशमा छिर्थ्यो, हामी साना-साना बाख्रा बनेर भाग्थ्यौं l

तीज देखि नै बाबियोको खरले बाटेको पिङ्गमा मच्चिनुको मज्जा बेग्लै हुन्थ्यो l मलाई भने अलिक डर लाग्थ्यो l अरुलाई देखाउन बेस्सरी मच्चायो तर पिङ्ग फर्किने बेलामा मुटु सिरिंग हुन्थ्यो तैपनि लुकाउने कोशिस रहन्थ्यो l

घर लिपपोत गर्नु, ढोका-झ्यालमा रङ लगाउनु दशैंका बिशेस काम हुन्थे l

दशैंको समय देउसीको भैलोको तयारीमा बित्न थाल्यो l करिब तीज पछी नै तयारी शुरु हुन्थ्यो l कहिले स्कुलको लागि पैसा उठाउन भैलो खेल्थ्यौं, त कहिले स्थानीय युवा क्लबको सामाजिक कामको लागि l

रात-रात भर देउशी खेल्नु र दिन भर सुत्नु त्यतिखेरको रुटिन हुन्थ्यो l

अलिक ठुलो भएपछी दशैंको अवसरमा सांस्कृतिक कार्यक्रमको तयारी गर्थ्यौं l मेरो भागमा अभिनय गर्ने, नाच्ने, गाउने, गीत लेख्ने काम पर्थ्यो l त्यो कार्यक्रममा मैले धेरै बर्ष कार्गीलको (भारत र पाकिस्तानको सीमामा रहेको युद्धग्रस्त क्षेत्र) सैनिकको भुमिकामा निभाएँ l युद्धमा लड्दालड्दै ढलेको सैनिकले जब घरमा “दशैमा टिका नमुछ्नु, जमरा नराख्नु” भनेर खबर पठाउँथ्यो, कसैका पनि आँखा ओभाना हुदैन थिए l मलाई पनि चसक्क मन दुख्थ्यो l घर आउन नपाउनु भएको बुवा, अंकल र आफन्तहरुलाई सम्झिन्थे l उहाँहरुको मनमा के कुरा खेल्दो हो? कसरी बित्दो हो दशैं? कल्पनामा हराउँथे र आशुँ आफै बगेर आउँथ्यो l

सबैजना रुँदा भने म मनमनै खुसी हुन्थें, किनकि राम्रो अभिनय गरेछु भन्ने लाग्थ्यो l तर त्यहाँ अभिनयको प्रभाब मात्र हुन्नथ्यो l ममा आफ्ना छोरा, पति, भाईहरुको बिम्ब हुन्थ्यो l

नाच्दा-नाच्दै गीत गाउन आयो, गाउदागाउदै नाच्न गयो, बडो हत्तारमा चल्थ्यो समय l गाउँका सबै जना साथीहरु जम्मा भएर धेरै बर्ष सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्यौं l गाउँको बीचमा चौपारी बनायौं l थुप्रै सामाजिक कामहरु गर्यौं l

अहिले मेरो उमेर फेरिएकोछ, स्वभाब र संगत अनि खुशी हुने बहाना फेरिएकोछ l

अहिले दशैं कसैलाई दशा बनेर पनि आउँछ l अनाब्यस्यक तडकभडक र रबाफिलो बनेर आउदैछ l हुँदाखानेहरुको लागि कठिन हुन थालेको छ, दशैं l हुनेहरुको लागि धन प्रदर्शनी गर्ने मेलो बनेर आउदैछ l त्यस्तो नहोस् भन्ने लाग्छ l

तर अहिले पनि जब बालबालिकालाई देख्छु l उनीहरु दशैंमा रमेको देख्छु l ती पुराना स्मृतिका एल्बमहरु दिमागमा घुमिरहन्छन् l यस्तै-यस्तै अनुभब र सम्झनाहरु आँउछन् l

सबैकुरा उमेर र समयमा त निर्भर हुनेरहेछ l